تبیین مدل راهبردی مدیریت پسماند در اقتصاد ایران

مسعود گلدوست آذری 1 جعفر عزیزی 2 حمید رضا علیپور شیر سوار 3   خسرو سلجوقي 4 عباسعلی محمد نژاد 5

چكيده

           کشور ما از نظر تولید سرانه زباله در دنیا در رده بالایی قرار دارد، این توان بالا متاسفانه هنوز با فناوری مناسب همراه نشده است. به منظور مدیریت پسماندهای جامد شهری در هر منطقه بیش از هر چیز نیاز به آمار و اطلاعات موثقی است که با استفاده از آن بتوان در برنامه‌ریزی‌های به عمل آمده ضوابط و روشهای اجرایی مدیریت پسماند را طراحی نمود. در مطالعات به عمل آمده از کل پسماند‌های شهری ایران مشخص شده است که تنها %6 از این ضایعات بازیافت و %10 به کمپوست تبدیل می‌شود، ویژگی پسماندهای شهری ایران به خصوصیات پسماندهای شهری کشورهای کم درآمد شباهت زیادی دارد که از ویژگیهای بارز آن وجود مقدار زیاد مواد آلی است که در صورت افزودن آمار اختصاصی ضایعات و پسماندهای حوزه کشاورزی که در مدیریت‌های شهری توجه‌ای به آن نمی‌شود به وجود آورنده توان بالقوه‌ای است که از تنوع و گستردگی فراوانی هم برخوردار است در این مقاله به بررسی اهمیت مدیریت پسماند و نقش بسیار مهم آن در توسعه پایدار توجه خواهد شد مقوله‌ای که برای رسیدن به آرمانهای آن تولید زباله کمتر از طریق فرهنگ‌سازی، استفاده از مواد قابل بازیافت و یا کمپوست کردن باید در سرلوحه امور مدیریت اصولی پسماندها مخصوصاً دربخش کشاورزی قرار داده شود تا از توان‌های موجود در این بخش از طریق اهمیت دادن به ارکان‌های اساسی توسعه پایدار همچون اهمیت دادن به نقش زنان و تقویت نقش مردم بومی و... در راستای حفاظت از منابع محیط‌زیست بهره‌برداری به عمل آید.

طبقه بندی JEL = Q53

کلمات کلیدی: پسماند‌های جامد شهری، پسماندهای کشاورزی، مدیریت پسماند، کمپوست، توسعه پایدار

1. کارشناس ارشد مدیریت کشاورزی گروه مدیریت و توسعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید "> این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
2. دانشیار اقتصاد کشاورزی گروه مدیریت و توسعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت
3. استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت
4. عضو هیات علمی بازنشسته معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری
5. کارشناس ارشد مدیریت کشاورزی گروه مدیریت و توسعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت

مقدمه

      توسعه پایدار بنا به تعریفی که در گزارش کمیسیون جهانی محیط‌زیست و توسعه آمده عبارت است از توسعه‌ای که نیازهای نسل حاضر را برآورده کند بی آنکه بر توان نسل‌های آینده برای برآورده ساختن نیازهایشان لطمه وارد سازد. در توسعه نه فقط منابع مادی بلکه منابع انسانی نیز باید نگهداری شود. توسعه پایدار به دست مردم و با مشارکت آنان به وجود می‌آید که این مهم در تمام مراحل توسعه اعم از اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی و سیاسی برای تضمین پایداری ضروری است. (8)

        پسماندهای جامد شهری[1] (MSW) و پسماندهای کشاورزی یکی از مسائل زیست‌محیطی جدی در کشورهای در حال توسعه می‌باشد که مدیریت نامناسب پسماندها نه تنها باعث افزایش وابستگی کشور به واردات محصولات کشاورزی مورد نیاز می‌گردد، بلکه منجر به بروز انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی از قبیل بوی ناخوشایند، رشد و تکثیر حشرات، جوندگان، کرم‌ها و انتقال بیماری‌های مختلف و... شده که بنا بر مطالعات سازمان جهانی بهداشت (WHO[2]) فقط عدم توجه به جمع‌آوری و دفع صحیح مواد زائد می‌تواند 32 مشکل زیست‌محیطی را که مقابله با آنها به سادگی امکان‌پذیر نیست به وجود آورد (7) ولی در مقابل با مدیریت صحیح پسماندها، مخصوصاً پسماندهای کشاورزی نه تنها مواد اولیه تولید انواع مواد شیمیائی (الکل، استن و...)، کمپوست و... فراهم می‌شود بلکه برای دستیابی به توسعه پایدار و حفظ محیط‌زیست به جنبه‌های بهداشتی، اقتصادی و زیباشناختی عدم مدیریت پسماندها به صورت ویژه‌ای توجه شده است. برای دستیابی به این مهم، استفاده از فناوری‌های مدرن که از نظر زیست‌محیطی پاک، قابل دسترس و از پایداری بالاتری برخوردار باشد ضروری به نظر می‌رسد. مدیریت یکپارچه پسماندهای جامد[3] ( ISWM) یکی از نگرشهای جامع برای مدیریت منابع و محیط‌زیست می‌باشد که از اعمال مفهوم توسعه پایدار به وجود آمده است (7)، (ISWM) شامل انتخاب و کاربر تکنیک‌ها، فناوري‌ها برنامه‌های مدیریتی متناسب جهت دستیابی به اهداف مدیریت پسماند یعنی حفاظت از محیط‌زیست و کنترل آلودگیهای ناشی از این مواد می‌باشد. ( 9 )

      در ایران هم برای حفاظت از محیط‌زیست روستا و شهر در خرداد ماه 1383 قانونی به نام قانون مدیریت پسماند به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، که درآن نحوه مدیریت و وظیفه تمام دستگاه‌ها و نهادهای مسئول از جمله شهرداری‌ها، دهیاریها و بخشداریها را مشخص نموده است. در این مطالعه پسماندهای مختلف زاید کشاورزی، سیاست‌های طراحی شده و عناصر تاثیرگذار در مدیریت پسماندهای کشاورزی (عادات اجتماعی، تعلیمات مذهبی، تقویت نقش مردم بومی و اهمیت جایگاه زنان و ... )در راستای تحقق توسعه پایدار به نحوی مورد بحث قرار داده می‌شود. که همگام با ارتقاء زندگی انسانها، حفظ ظرفیت‌ها، منابع موجود و تداوم توسعه پاسخگوی مناسبی برای نسلهای آینده باشیم که از ما خواهند پرسید سهم ما را از منابع و ذخایر این کره خاکی چه کردید و چه بخشی را برای ما به جا گذاشتید.

تعریف پسماند:

      به کلیه مواد اعم از جامد، مایع و یا گاز که در اثر فعالیت‌های روزمره انسان و متعلقات زندگیشان تولید و وارد محیط شده است پسماند اتلاق می‌گردد. اگر مواد زاید یا پسماند جامد باشد به آنها مواد زائد جامد[4] یا پسماند جامد گویند. طبق آیین‌نامه محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران پسماندها از منابع مختلفی مانند مناطق شهری، خانگی، صنعتی و کشاورزی به محیط‌زیست وارد می‌شود مواد زائد شهری ( MSW ) مخلوطی از پسماندهای خانگی، تجاری، موسسات اداری، نخاله‌ها و ضایعات ساختمانی است که در مناطق باز شهری و تصفیه خانه‌ها دریک شهر تولید می‌شوند.  (7)

انواع پسماند:

      به منظور دسته‌بندی مواد زائد جامد طبقه‌بندی‌های متعددی انجام گرفته است که این دسته‌بندی مفید تشخیص داده شده است: (7)

1. پسماندهای خانگی
2. پسماندهای تجاری
3. پسماندهای موسسات (مدارس، بیمارستان‌ها، زندانها، مراکز دولتی و... )
4. نخاله‌ها و ضایعات ساختمانی
5. خدمات شهری یا مناطق باز
6. پسماندهای تصفیه خانه‌ها 
7. پسماندهای صنعتی 
8. پسماندهای کشاورزی

مواد زائد کشاورزی

  مواد زائد کشاورزی مخلوطی از پس مانده و مواد زاید کشاورزی به شرح زير می‌باشد که به جهت سهولت در انتقال مطالب تحت عنوان پسماندهای کشاورزی معرفی می‌گردد:

1. 1.پسمانده:

 باقیمانده مواد غذائی زیر گروه مواد زاید تجاری و خانگی را پس مانده[5]  می‌نامند که شامل اجزاء آلی مواد شامل باقیمانده میوه‌جات، سبزیجات، مواد حیوانی است که در اثر جابجائی، آماده‌سازی، پخت و پز و مصرف غذا حاصل می‌شود. مهمترین خاصیت این مواد فسادپذیری یا تجزیه‌پذیری خصوصا در هوای گرم می‌باشد. تجزیه‌پذیری آنها غالباً با بوی زننده همراه می‌باشد.

1. 2.مواد زاید کشاورزی:

مواد زاید حاصل از فعالیت‌های کشاورزی نظیر پرورش و برداشت محصولات کشاورزی، تولید شیر، تولید و پرورش حیوانات، کشتارگاه‌ها، چراگاه‌ها و غیره را گویند.

تعریف پسماندهای کشاورزی طبق قانون مدیریت پسماند:

به پسماندهای ناشی از فعالیت‌های تولیدی در بخش کشاورزی گفته می‌شود از قبیل فضولات، لاشه حیوانات (دام، طیور و آبزیان) محصولات کشاورزی فاسد یا غیرقابل مصرف.

تعریف پسماندهای کشاورزی از نظر فائو:

هرگونه تغییری در کیفیت که منجر به عدم دسترسی، عدم ایمنی و غیرقابل خوراکی شدن محصول کشاورزی برای مصرف انسان شود پسماند کشاورزی گفته می‌شود.

پسماندهای کشاورزی:

ماهیت پسماندهای کشاورزی به نحوی است که از خطرات زیست‌محیطی کمتری نسبت به سایر آلاینده‌ها خصوصاً آلاینده‌های صنعتی برخوردار است. این پسماندها به دلیل ویژگیهای خود توان بیشتری برای تبدیل به سایر محصولات نظیر کاغذ، خوراک دام، تولید برق و... برخوردارند.

در حال حاضر بخش عمده‌ای از محصولات کشاورزی در مرحله داشت، برداشت و پس از برداشت به دلیل فقدان صنایع تبدیلی از بین می‌روند و متاسفانه علیرغم ارزش افزوده‌ای که در این بخش از اقتصاد با آن روبرو هستیم بسیاری از واحدهای تولید محصولات کشاورزی (مرغداری‌ها، گاوداری‌ها، کشتارگاه‌ها و... ) باعث افزایش آلودگی مخصوصاً در بخش آبهای سطحی شده که پسماند حاصل از مصرف بی‌رویه کودها و سموم شیمیائی بر وضعیت حاد این محدودیت به مقدار زیادی افزوده است به نحوی که متاسفانه در اولین بازتاب براحتی می‌توان بروز آلودگیها و بیماریهای متعدد در جوامع انسانی پیشرو در اجرای الگوواره مدرنیزاسیون که توسعه روستائی و کشاورزی (انقلاب سبز) نیز جزء آن محسوب می‌شود را مشاهد نمود.

     برای دستیابی به یک ساختار مشخص در جهت بررسی و مدیریت پسماندهای کشاورزی از تقسیم‌بندی بدین شرح (2 و 5) که در نوع خود با در نظر گرفتن تعارف و استانداردهای مختلف طراحی شده است به منظور هدفمند کردن تحقیقات در حوزه پسماندهای کشاورزی بهره‌برداری به عمل می‌آید.

انواع مواد زائد کشاورزی:

1            بخش عادی پسماندهای کشاورزی:

زايدات ناشی از  فعالیتهای مختلف توليدي (زراعی، باغی، جنگلی و مرتعی) و پشتیبانی بخش کشاورزی كه در كنار محصولات اصلی در مراحل تولید، نگهداری، انبار، حمل و نقل، فراوري و عرضه ایجاد شده و نیاز به برنامه‌ريزي، مدیریت، ساماندهی از مرحله تولید تا دفع با هدف کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی به کمترین حد ممکن و همچنین آموزش و اطلاع‌رساني را دارد.

1-1-          پسماندهای کشاورزی با پايه گياهي:

به پسماندهای ناشی از فعالیت‌های بخش كشاورزي با منشا گياهي گفته مي‌شود كه در مراحل مختلف تولید تا عرضه، ایجاد مي‌شود. این نوع پسماندها، گروه اصلی بيوماس‌های زیستی را در بر مي‌گیرند. اینگونه پسماندها در قسمتهای مختلف به ثمر رسیدن محصولات كشاورزي ( زراعی، باغی و صيفي) تا مرحله رسیدن به دست مصرف‌کننده امکان تولید دارند كه از نظر مرحله ایجاد به قسمتهای زیر تقسیم‌بندي مي‌شود:

1-1-1-   ضایعات حاصل در مراحل تولید (کاشت، داشت، برداشت):

ضایعات حاصل در این بخش بیشتر مربوط به تناوب زراعی، تاریخ کاشت، انتخاب بذر و نهال و گونه‌ها و ارقام، زمان برداشت محصول، کیفیت برداشت، بذرهاي باقی‌مانده و غیرقابل مصرف، علف‌های هرز و مدیریت بقایای باقی مانده بر زمین پس از عملیات برداشت (ساقه‌های سیب زميني، هویج، كاه و...) و گیاهان خودرو مي‌باشد.

1-1-2-  ضایعات حاصل از حمل و نقل:

محصولات صدمه دیده در اثر حمل و نقل نامناسب (له شدگي، درجه حرارت نامناسب و...) را شامل مي‌شود كه از نظر مصرف‌کننده غيرقابل مصرف است ولي مي‌تواند در صنایع دیگر (خوراک دام، بيوگاز، برق و...) مورد استفاده قرار گیرد.

1-1-3-  ضایعات انبارداري، فرآوری و بسته‌بندي:

این گونه ضایعات بیشتر در نتیجه انبارداري غيراصولی و بدلیل تغییرات شیمیایی، فعالیت میکرو ارگانیسمها، تکثیر و رشد حشرات، کنه‌ها، موشها و نگهداری در شرایط نامناسب دما و رطوبت نسبی به وجود آمده و آسیب‌های کمی و کیفی در محصولات کشاورزی را به وجود می‌آورد و همچنین ضایعات حاصل از صنایع تبدیلی در قسمتهای فرآوری و بسته‌بندي (کمپوت سازي، مربا، رب و...) را  نیز در بر مي‌گیرد.

1-1-4-  ضایعات در مرحله عرضه و مصرف:

 در این قسمت نحوه صحیح عرضه محصولات به ميادين میوه و تره بار و کارخانجات مربوطه از اهمیت خاصی برخوردار است.

1-2-         پسماندهای كشاورزي با پايه دامی‌:

ضایعات بخش كشاورزي كه منشا دامی داشته و در مراحل رشد و پرورش دام (چهارپایان، طیور، آبزیان)، فرآوری و تولید محصولات ثانویه از آنها و در نهایت مراحل انتقال آن به دست مصرف‌کننده را شامل مي‌شود در بر مي‌گیرد.

1-2-1-  ضایعات ناشی از محصولات دامی‌:

ضایعاتی را كه در مراحل تولید محصولات قابل استحصال از دام‌های زنده بوجود مي‌آید را شامل مي‌شود از قبیل؛ شیر، پنیر، ماست، تخم مرغ، پشم، پر پرندگان (شتر مرغ) و...

ü     پسماند‌های حاصل از فرآوری: پسماندهای ایجاد شده در حین آماده‌سازي براي مصرف فراورده‌های خام دامی مي‌باشد. (مثل پساب آب پنیر)

ü     پسماندهای ناشی از حمل و نقل: در این بخش نیز محصولات دامی در اثر حمل و نقل نامناسب و عدم رعایت ضوابط و استانداردهای لازم براي هر محصول، امکان تولید پسماند وجود دارد.

ü     پسماندهای حاصل از نگهداری و انبارداري: ضایعاتی را كه در اثر نگهداری و انبارداري ناصحیح غیرقابل مصرف شده‌اند را شامل مي‌شود.

ü     پسماندهای شرایط عرضه: نظر به احتمال تاثیر شرایط تولید و نگهداری نامناسب در تبدیل شدن اینگونه محصولات آماده مصرف، به پسماند، این موضوع اهمیت پیدا مي‌كند.

1-2-2- ضایعات ناشی از پرورش دام:

ضایعاتی را كه در امر پرورش دام حاصل مي‌شود كه عموما شامل فضولات دامی، شاخ، پشم، پر پرندگان و... است را در بر مي‌گیرد.

1-2-3- ضایعات ناشی از ذبح دام و ماهی صید شده:

این قسمت ضایعات حاصل از كشتارگاهها و شیلات (کنسرو ماهي، عمل آوری ماهي و ميگو) وكارخانجات فرآوری و آماده‌سازي و بخش حمل و نقل و نگهداری آن و ضایعات حاصل در مرحله عرضه و مصرف را شامل مي‌شود.

به عنوان مثال بازیافت و تولید محصول جانبی موجب استفاده بهینه از ضایعات دامی (خون، محتویات شکمبه، استخوان و... )باعث ایجاد ارزش افزوده براي كشتارگاهها مي‌شود.

ü     ضایعات ناشی از كشتارگاهها و کارخانجات فرآوری و آماده‌سازي

 ضایعات حاصل از كشتارگاهها و مراکز فرآوری اینگونه محصولات در کارخانجات جهت آماده‌سازي و انتقال به مصرف‌کننده را در بر مي‌گیرد؛ از جمله؛ خون، پوست، پشم، پر، فضولات، پولک، استخوان، سم، شاخ و...

ü     ضایعات حمل و نقل گوشت و فرآورده‌های خام دامی

 در اثر حمل و نقل نامناسب مانند درجه حرارت غير استاندارد مقداری از محصولات به ضایعات تبدیل مي‌گردد.   

ü     ضایعات نگهداری و انبارداري

 در امر نگهداری و انبارداري این دست از محصولات شرایط محیطی بسپار مهم بوده كه باید تحت کنترل کامل باشد تا باعث کاهش زايدات در این بخش شود.

ü     ضایعات مرحله‌ي عرضه

در این بخش نحوه توزیع بسیار مهم است و در اثر توزیع نامناسب ضایعاتی در این بخش تولید مي‌شود و همینطور نحوه نگهداری در محل توزیع نیز از اهمیت بالايي برخوردار است از قبیل  مواد تاریخ مصرف گذشته و از حالت خوشایند براي مصرف‌کننده خارج شده.

2           بخش ویژه پسماند کشاورزی:

     حاصل اجرای الگوواره مدرنیزاسیون، انقلاب سبزی بود که مصرف فزاینده سموم و کودهای شیمیائی را به جوامع زیستی معرفی نمود. در حال حاضر مخاطرات و بحرانهای حاصل از ورود نهاده‌های شیمیائی به بخش‌های مختلف کشاورزی همچون تولید، نگهداری، انبارداری، حمل و نقل، فرآوری و عرضه محصولات، علاوه بر سلامت تولید، کمیت و میزان تولید را نیز با مشکل مواجه نموده است.

نفوذ آفت کش‌ها و کودهای شیمیایی به آب‌های زیرزمینی در جوامع امروزی باعث بروز ناهنجاری‌های متعددی شده است و متاسفانه در اثر ترکیب این دو نهاده کشاورزی در آبهای زیرزمینی مواد بسیار خطرناک‌تری تولید می‌شود که در بررسی‌های به عمل آمده مشاهده شده که اثرات مخرب این مواد از تاثیر تک تک آنها بیشتر است. (1،2،10،3)

مواردي از این دست پسماندها عبارتند است؛

ü     باقی مانده داروهای دامپزشكي و تاریخ مصرف گذشته و ضایعات آنها    

ü     ضایعات مشكوك و ثابت شده كشتارگاهها (دام، طیور، آبزیان) آلوده به عوامل بیماری زاي خطرناک (ویروسها، باکتریها، قارچها، انگلها)  

ü     ضایعات حاصل از مواد ضدعفونی کننده و باقی مانده سموم در مراکز تجمع دامی  

ü     باقی مانده سموم دفع آفات و كودهاي شيميايي و تاریخ مصرف گذشته در بخش گیاهان  

ü     ضایعات مربوط به مراکز تحقیقات كشاورزي

ü     ضایعات مراکز تحقیقاتی بر روي جانوران (سرم، واکسن و...)

بحران ناشی از مصرف بی‌رویه نهاده‌های شیمیایی در دهه اخیر به صورت‌های زیر بروز نموده است:

1. 1)ظهور آفات و امراض جدید
2. 2)مقاوم شدن آفات، بیماریها و علف‌های هرز
3. 3)مسمومیت
4. 4)تخریب و فرسایش خاک
5. 5)برهم خوردن تعادل طبیعی
6. 6)تهدید سلامت انسان

عوامل ایجاد کننده ضایعات کشاورزی:

آسیب‌های فیزیکی و حمله میکرو ارگانیسمها عامل اصلی به وجود آورنده ضایعات کشاورزی در سه مرحله داشت، برداشت و پس از آن، در محصولات کشاورزی است. که پیش‌بینی ضایعات را نیز بسیار سخت نموده است، ولی بخش عمده ضایعات مربوط به مراحل برداشت و پس از آن می‌باشد که دلایل اصلی تولید این ضایعات، عوامل فیزیکی، فیزیولوژیکی، بیولوژیکی یا میکرو بیولوژیکی، مکانیکی، اجتماعی و اقتصادی می‌باشد. (5)

ترکیب فیزیکی مواد زائد شهری ( MSW ) و پسماندهای کشاورزی

      اجرای روش‌های مناسب مدیریت پسماند به داده‌های آماری قابل اعتماد در رابطه با ضایعات نیاز دارد. طبق بررسی‌های به عمل آمده روزانه به صورت تقریبی 28.413 تن پسماندهای جامد شهری (MSW)در ایران تولید می‌شود ( 10.370.798 تن در سال) که با مقایسه ترکیب فیزیکی پسماندهای در کشورهای مختلف در می‌یابیم که ترکیب فیزیکی پسماندهای جامد شهری در ایران تا اندازه‌ای مشابه ترکیب فیزیکی پسماندهای جامد در کشورهای کم درآمد می‌باشد (جدول شماره 3 ) که از ویژگیهای بارز آن حجم زیاد مواد آلی فساد پذیراست. (جدول شماره 1) (4 )

     ضایعات بخش کشاورزی در بخشهای زراعت، دام و طیور و شیلات بخش قابل توجه‌ای از پسماندها را به خود اختصاص داده است طبق آمار جهانی در کشورهای در حال توسعه 24 درصد میوه‌ها، 42 درصد سبزیها در فاصله تولید تا مصرف از بین می‌رود در ایران براساس آمارهای ارائه شده 17.8 درصد محصولات کشاورزی یعنی بالغ بر 15.3 میلیون تن از محصولات کشاورزی قابل مصرف با ارزش افزوده‌ای بالغ بر 23.715.000.000.000 ریال (کیلویی 1550 ریال)،28.1 درصد فرآورده‌های باغی 6.1 درصد از محصولات دام و طیور و 7 درصد محصولات شیلا تی در چرخه تولید – مصرف از بین می‌رود (5). در بررسی‌های به عمل آمده در ارتباط یا بعضی محصولات نشان دهنده آماری است که به راحتی می‌توان با ملاک قرار دادن میزان پسماندهای کشاورزی این محصولات (9) با میزان تولید روزانه (MSW) در کل کشور (28.413 تن در روز) (جدول شماره 2 )، به حجم پسماندهای کشاورزی و اهمیت آن پی برد و همسو با برنامه‌های مدون طراحی شده و با استفاده بهینه از این نعمت‌های خدا دادی در جهت دستیابی به آرمانهای توسعه پایدار قدمهای مناسبی برداشت.

جدول شماره (1) ماخذ (4)                                                                      جدول شماره (2) ماخذ (10)

ترکیب فیزیکی پسماندهای جامد شهری در ایران       مقایسه حجم میزان ضایعات کشاورزی با کل (MSW) تولیدی در یک روز

                جدول شماره (3) ماخذ (4)

توزیع معمول ترکیبات پسماندهای جامد شهری برای کشورهای کم، متوسط و پر درآمد (به استثنای مواد باز یافتی)

عناصر موظف در مدیریت مواد زائد جامد:

عناصر مختلفی در مدیریت مواد زائد نقش ایفاء می‌نمایند شکل شماره (1) جریان کلی مواد و تولید مواد زائد جامد را در یک جامعه صنعتی نشان می‌دهد. یکی از راههای کاهش تولید پسماندها کاهش مصرف مواد خام، افزایش میزان بازیافت و استفاده مجدد از مواد زائد می‌باشد.